General American, flapping i neutralizacja – czyli jak rozumieć angielską wymowę? PLUS Powtórka z fonologii i fonetyki

Dzisiaj mam ochotę trochę ponerdzić o angielskiej fonologii :D. Natchnął mnie do tego dr Geoff Lindsey, brytyjski językoznawca, pisarz i reżyser. Jest autorem odcinków seriali telewizyjnych, w tym telenoweli BBC EastEnders i The Bill, a także prowadzi kanał YouTube poświęcony językoznawstwu. To właśnie ten kanał oglądam w sobotnie popołudnia, gdy na dworze pada deszcz i dzieci się nudzą ☔️☕️.

Dzisiaj wpadł mi w oko jego filmik zatytułowany HELP us understand American English!

Głównym punktem, który dr Lindsey próbuje udowodnić w tym video eseju, jest to, że tzw. „General American” (GA) nie jest jedną spójną odmianą języka angielskiego, lecz raczej zbiorem różnych akcentów i wymowy, które mają wspólne cechy, ale też wiele różnic, co sprawia, że jego fonemizacja w słownikach (czyli przypisanie dźwięków do konkretnych symboli fonemicznych) jest skomplikowana i często arbitralna.

Część pierwsza — inne ważne tematy, które dr Lindsey porusza w swoim video eseju

1. Różnice między USA a UK w podejściu do akcentów:

• W USA brak jednej prestiżowej odmiany języka (jak brytyjski RP).

• GA to raczej "familia" akcentów, które mają wspólne cechy.

• W Wielkiej Brytanii mimo większej różnorodności akcentów, RP miało monopol w słownikach.

  
  

2. Problem z fonemizacją spółgłoski /t/ w GA – zjawisko flappingu:

• W GA /t/ między samogłoskami często zmienia się w tzw. flap – np. city, latter, ready.

• Dla Brytyjczyków „ladder” i „latter” to różne słowa, ale dla wielu Amerykanów brzmią identycznie – co prowadzi do neutralizacji fonemicznej.

• Słowniki różnie radzą sobie z tym zjawiskiem:

  • Jedne ignorują różnicę i pokazują „t” lub „d”.

  • Inne próbują wprowadzić nowe symbole.

  • Routledge stosuje „d” dla obu przypadków, ale to nie mówi, że chodzi o flap.

  • Niektóre słowniki (np. Oxford Learner's) ignorują flapping w transkrypcji, choć pokazują go w nagraniach.

  
  

3. Zróżnicowanie samogłoskowe w GA – różnice i problemy fonemiczne:

a) Cot–caught merger:

• Dla wielu Amerykanów słowa cot i caught brzmią tak samo.

• Słowniki nie są zgodne: niektóre pokazują różnicę, inne nie.

• Dr Lindsey proponuje, by nowoczesne słowniki były customizable – pozwalały użytkownikowi wybrać system.

b) Pin–pen merger:

• Także częsta zbieżność wymowy (zwłaszcza na Południu USA), ale rzadko pokazywana w słownikach.

c) STRUT–commA merger:

• Chodzi o to, czy w słowach takich jak above mamy jeden fonem (schwa), czy dwa różne (schwa i /ʌ/).

• Większość Amerykanów nie widzi tej różnicy – i często mają trudność z jej zrozumieniem.

• Słowniki są niespójne – jedne pokazują jeden symbol, inne dwa.

d) KIT zamiast schwy w słabych sylabach:

• Użytkownicy zwracają uwagę, że w słowach takich jak Inca i Lincoln nie słyszą szwy, lecz samogłoskę z wyrazu kit.

• To wskazuje, że tzw. „słabe” samogłoski też są bardziej zróżnicowane niż się powszechnie zakłada.

Podsumowując:

Dr Lindsey podkreśla, że General American to nie pojedynczy, jasno zdefiniowany akcent, lecz zbiór wielu wariantów, z których każdy może wymagać innego podejścia do fonemizacji, a słowniki powinny to uwzględniać. Wskazuje też na potrzebę większej elastyczności i personalizacji transkrypcji fonemicznej w materiałach dydaktycznych i słownikach.

Część 2: Fonetyka i fonologia w praktyce – quizy, przykłady, ćwiczenia

Ten filmik był dla mnie świetną motywacją do powtórzenia podstawowych informacji z zakresu fonologii i fonetyki. Na codzień, ucząc angielskiego, skupiam się na praktycznej stronie języka angielskiego. Jednak od czasu do czasu wychodzi ze mnie wielki nerd, który jara się tym, że przypomniał sobie co to alofony 😂 Zapraszam do wspólnej zabawy!

Powtórzmy razem ciekawe zjawiska fonologiczne i fonetyczne. 1. Jaka jest różnica pomiędzy fonologią a fonetyką i jak to zrozumieć raz na zawsze

🔵 FONETYKA → jak brzmi i jak działa dźwięk fizycznie

• Zajmuje się konkretnym dźwiękiem, np. [b], [m], [ʃ], [tʰ]

• Obejmuje: artykulację (jak dźwięk powstaje), akustykę (jak wygląda jako fala dźwiękowa), percepcję (jak jest odbierany)

• To językoznawstwo „laboratoryjne” – co dokładnie słychać i jak to wymawiamy

• Transkrypcja fonetyczna = nawiasy kwadratowe → [bæt], [mæt]

📌 Przykład: Gdy mówisz [pʰ] (aspiracja), to fonetyka opisuje, że w powietrzu pojawia się wydmuch powietrza.

🔵 FONOLOGIA → jak dźwięki działają w systemie językowym

• Zajmuje się fonemami, czyli abstrakcyjnymi jednostkami języka → np. /b/, /p/, /t/

• Bada kontrasty między fonemami (np. bit vs pit), pary minimalne, neutralizację, dystrybucję alofonów

• Transkrypcja fonemiczna = nawiasy ukośne → /bæt/, /mæt/

📌 Przykład: Fonologia powie: /b/ i /m/ to różne jednostki znaczące, bo ich podmiana zmienia znaczenie wyrazu.

	Fonetyka	Fonologia
Co opisuje?	Jak brzmi dźwięk	Jaką rolę dźwięk pełni w systemie języka
Zapis	[ ]	/ /
Interesuje się?	Szczegółami artykulacyjnymi	Funkcją w systemie języka
Pytanie jakie zadaje	„Jak dokładnie brzmi?”	„Czy ta różnica zmienia znaczenie?”
Przykład pytania	„Czy [p] jest z aspiracją?”	„Czy /p/ i /b/ są różnymi fonemami?”

2. Czy w słownikach mamy do czynienia z transkrypcją fonologiczną, czy fonetyczną?

Transkrypcja w nawiasach ukośnych / / to transkrypcja fonologiczna i to właśnie ten rodzaj transkrypcji najczęściej pojawia się w słownikach, bo:

• Pokazuje tylko fonemy — czyli abstrakcyjne jednostki dźwiękowe istotne dla systemu języka.

• Nie zawiera informacji o szczegółach artykulacyjnych, takich jak aspiracja, długość, warianty dźwięku itp.

• Przykład w słowniku:

  • "pin" → /pɪn/ (bez oznaczenia aspiracji, choć realnie mówisz [pʰɪn])

🗣️ Natomiast w zapisie fonetycznym pokazujemy np. przydech, spółgłoski boczne, spółgłoski zwarte itd.

❗ Czy zapis fonemiczny jest wystarczający?

Tak — bo dla użytkownika słownika ważne jest:

• jakie dźwięki są kontrastujące i znaczeniowe,

• a nie jak dokładnie brzmią w gardle i ustach 😉

Jeśli słownik zamieszczałby transkrypcję fonetyczną [ ], byłby:

• bardziej szczegółowy (np. używany w lingwistyce, logopedii, dialektologii),

• ale mniej przejrzysty dla przeciętnego użytkownika.

Oto kilka naprawdę fajnych przykładów, gdzie różnica między transkrypcją fonologiczną (/ /) a fonetyczną ([ ]) jest znacząca:

🔹 1. butter (AmE)

Typ transkrypcji	Wymowa
Fonologiczna: /ˈbʌtər/	idealny zapis fonemów
Fonetyczna: [ˈbʌɾɚ]	zjawisko flapping i r-colored schwa

🧠 Co tu się dzieje?

• /t/ zmiękcza się do [ɾ] (flap), brzmi jak szybkie "d"

• /ər/ → [ɚ], czyli r-zabarwione schwa

🔹 2. little (AmE)

Typ transkrypcji	Wymowa
Fonologiczna: /ˈlɪtəl/	zapis podstawowych fonemów
Fonetyczna: [ˈlɪɾl̩]	flap + spółgłoska sylabiczna

🧠 Co tu się dzieje?

• /t/ → [ɾ] (flap)

• /əl/ → [l̩] — sylabiczna spółgłoska: "l" tworzy całą sylabę, bez samogłoski

🔹 3. handbag (szybka wymowa)

Typ transkrypcji	Wymowa
Fonologiczna: /ˈhændbæɡ/	teoretyczny zapis
Fonetyczna: [ˈhænbæɡ]	uproszczenie: hand → han

🧠 Co tu się dzieje?

• Zanik dźwięku [d] – asimilacja i uproszczenie w szybkim mówieniu

🔹 4. going to → "gonna"

Typ transkrypcji	Wymowa
Fonologiczna: /ˈɡəʊɪŋ tuː/ (BrE)	pełna forma
Fonetyczna: [ˈɡənə]	forma zredukowana

🧠 Co tu się dzieje?

• Skrócenie i redukcja samogłosek

• /tuː/ → /nə/ – zjawisko elizji i redukcji

🔹 5. camera

Typ transkrypcji	Wymowa
Fonologiczna: /ˈkæmərə/	pełna liczba sylab
Fonetyczna: [ˈkæmrə]	redukcja samogłoski

🧠 Co tu się dzieje?

• Zanik środkowej samogłoski: tzw. sylaba środkowa zanika w naturalnej wymowie

3. Co to jest "phonemicization"?

   
   

Phonemicization to proces ustalania, jakie dźwięki w języku są fonemami, czyli jednostkami odróżniającymi znaczenie.

🔍 To jak "rozpracowanie kodu" języka:

• Szukamy, które dźwięki są istotne dla znaczenia słów (czyli fonemy),

• A które to tylko różnice "w sposobie wymawiania" (czyli warianty tych fonemów — alofony).

  
  

👂 Przykład:

• W angielskim [p] (bez przydechu) i [pʰ] (z przydechem) to dwa różne dźwięki, ale ten sam fonem /p/ — bo nie zmieniają znaczenia:

  • spin = [spɪn] → [p] bez przydechu

  • pin = [pʰɪn] → [pʰ] z przydechem, ale to dalej ten sam fonem /p/.

4. Co to jest "phoneme"?

Fonem to:

Najmniejsza jednostka dźwiękowa, która może zmieniać znaczenie słowa.

🧠 Przykład:

• pat /pæt/

• bat /bæt/

Fonemy: /p/ i /b/ — różnią się tylko jedną głoską, ale znaczenie słów się zmienia → więc to dwa różne fonemy.

Fonem zapisujemy między slashami: /p/, /b/.

5. Czym różni się litera od fonemu? Co to "grafem"?

Termin	Co to jest?	Przykład
Fonem	Jednostka dźwiękowa	/t/, /tʃ/, /w/
Litera (grafem)	Jednostka zapisu, symbol na piśmie	t, c, x

🧠 Grafem to specjalistyczne określenie litery, np.:

• Fonem /ʃ/ może być zapisany jako:

  • “sh” w she

  • “ti” w nation

  • “ch” w machine

➡️ Różne grafemy, ale ten sam fonem!

6. Dlaczego wiele symboli oznacza w transkrypcji fonetycznej ten sam fonem?

Bo fonem to abstrakcyjna jednostka, a transkrypcja fonetyczna pokazuje jego różne realizacje (czyli alofony).

🧠 Fonem /t/ może być:

• [t] — np. w tea

• [tʰ] — w top

• [ɾ] — w butter (AmE)

• [ʔ] — w bottle (UK)

➡️ Wszystko to różne dźwięki, ale ten sam fonem /t/, zależnie od kontekstu.

7. Co to są "minimal pairs"?

Minimal pairs (pary minimalne):

Słowa różnią się tylko jednym fonemem, który występuje w tej samej pozycji (na początku, na końcu lub w środku wyrazu) i zmienia znaczenie danego wyrazu, np.:

📌 pat /pæt/ vs. bat /bæt/ → to para minimalna, oba wyrazy mają po trzy fonemy, a różnica pomiędzy tymi wyrazami zachodzi tylko ze względu na jeden fonem w tej samej pozycji.

➡️ /p/ i /b/ = różne fonemy w tej samej pozycji.

8. Co to jest "complementary distribution"?

W przeciwieństwie do minimal pairs, gdzie dwa różne fonemy występują w tym samym miejscu, complementary distribution oznacza sytuację, gdy dwa dźwięki nigdy nie pojawiają się w tym samym miejscu – zawsze w innych kontekstach → i jest to dowód na to, że są alofonami jednego fonemu (czyli różnymi realizacjami tego samego dźwięku).

Dr Lindsey porównuje complementary distribution do filmu Superman, gdzie Lois Lane zaczyna podejrzewać, że Clark and Superman to ta sama osoba, bo nigdy nie ma ich dwóch w tym samym miejscu 😂. To jest właśnie complementary distribution i za to porównanie uwielbiam dr Lindseya.

Np. pat /pʰæt/ vs. spin /spɪn/ →

📌 [pʰ] (z przydechem) w pat, [p] (bez przydechu) w spin → oba to alofony fonemu /p/ i zawsze występują w innej pozycji — [pʰ] na początku wyrazu, [p] bez przydechu (lub aspiracji) po [s].

O ile [pʰ] (z przydechem) w pat oraz [p] (bez przydechu) w spin są do siebie bardzo podobne i od razu widać, że to ten sam fonem, nieraz alofony tego samego dźwięku mogą brzmieć zupełnie różnie!

📌 np. Great Britain:

• Brytyjczycy mówią [greɪʔ brɪʔn̩] – z glottal stop [ʔ]

• Raczej żadnej native speaker nie powiedziałby [greɪt brɪtən] – z [t]

  
  

➡️ Glottal stop i [t] brzmią naprawdę różnie! Lecz muszą być alofonami tego samego fonemu, ponieważ nie mogą stworzyć pary minimalnej. Różnica pomiędzy nimi nie jest po prostu lingwistycznie kontrastywna. Dodatkowo, zawsze występują w complementary distribution, czyli nie występują w tych samych pozycjach fonetycznych. 

Dowód? Mogę powiedzieć: I'm talking to you ➡️ [aɪm ˈtɔkɪŋ tə ju]

ale nie mogę powiedzieć ❌ [aɪm ˈʔɔkɪŋ ʔə ju] 

Zatem [ʔ] i [t] są alofonami jednego fonemu /t/.

9. Co oznacza "neutralisation"?

Neutralizacja fonemów to zjawisko fonologiczne, w którym dwa lub więcej fonemów, które zwykle odróżniają znaczenie słów, przestają się różnić w określonym kontekście fonetycznym — czyli w danej pozycji (np. między samogłoskami, na końcu wyrazu, przed spółgłoską itd.) są realizowane jako ten sam dźwięk.

Inaczej mówiąc:

Dwa fonemy zlewają się w jeden dźwięk w konkretnej sytuacji, przez co stają się nierozróżnialne.

📌 Przykład z angielskiego: writer vs. rider

Bez neutralizacji fonemów (np. w języku "książkowym"):

Słowo	Transkrypcja	Fonemy różniące
writer	/ˈraɪtər/	/t/
rider	/ˈraɪdər/	/d/

W amerykańskim angielskim (zjawisko flapping + neutralizacja):

Słowo	Wymowa (z flap)	Rzeczywista realizacja
writer	[ˈraɪɾər]	[ɾ] zamiast /t/
rider	[ˈraɪɾər]	[ɾ] zamiast /d/

➡️ Efekt: słowa te brzmią identycznie, mimo że mają różne fonemy w zapisie!

W tej pozycji (między samogłoskami), /t/ i /d/ neutralizują się do flapa [ɾ] — nie jesteś w stanie ich rozróżnić na podstawie dźwięku. Dopiero kontekst (np. znaczenie w zdaniu) pozwala Ci zrozumieć, czy chodzi o rider czy writer.

🧠 Inne przykłady neutralizacji (nie tylko w angielskim)

🔸 Niemiecki:

W języku niemieckim głoski dźwięczne i bezdźwięczne neutralizują się na końcu wyrazu:

• Rad („koło”) → wymawiane jako [ʁaːt]

• Rat („rada”) → również [ʁaːt]

➡️ d i t *są realizowane jako [t] na końcu wyrazu – mimo że mają różną pisownię i znaczenie.

🧪 Jak rozpoznać, że zachodzi neutralizacja?

1. Zapis fonemiczny pokazuje różnicę (np. /t/ vs. /d/).

2. Zapis fonetyczny pokazuje brak różnicy (np. oba jako [ɾ]).

3. Nie jesteś w stanie rozpoznać słowa tylko na podstawie dźwięku — potrzebujesz kontekstu.

➡️ Już nie są w rozkładzie komplementarnym! Pojawiają się w tym samym miejscu, brzmią tak samo — ale nie tworzą minimal pair.

📌 Przykład z filmiku:

• speech – niektórzy mogą realizować jako [spiːʧ] lub [sbiːʧ]

• street – [stɹiːt] albo [sdɹiːt]

W tych przypadkach po /s/ głoski /p/, /t/, /k/ mogą być wymawiane jako bezprzydechowe (czyli brzmią bardziej jak ich dźwięczne odpowiedniki: [b], [d], [g]).

➡️ /p/ i /b/ mogą brzmieć tak samo po /s/ — ich różnica się neutralizuje. ➡️ /t/ i /d/ mogą brzmieć tak samo po /s/ — ich różnica się neutralizuje.

✅ PODSUMOWANIE:

Zjawisko	Opis	Przykład
Fonem	Jednostka zmieniająca znaczenie	/p/ vs /b/
Alofon	Różna wymowa jednego fonemu	[t], [ɾ], [ʔ] dla /t/
Minimal pair	Słowa różnią się jednym fonemem i znaczeniem	pat vs. bat
Complementary dist.	Dźwięki pojawiają się w różnych pozycjach → są alofonami	[p] vs. [pʰ]
Neutralizacja	Dwa fonemy brzmią identycznie w konkretnym kontekście	writer = rider → [ɾ]
Fonemiczny vs. fonetyczny	Abstrakcyjny zapis vs. dokładny dźwiękowy zapis	/t/ vs. [t], [tʰ], [ʔ]

Na koniec, super ciekawy test. Określ jakie zjawiska fonologiczne występują w każdym przykładzie.

🧪 TEST: Jakie zjawisko fonologiczne widzisz?

• minimal pair

• complementary distribution

• neutralisation

• różne alofony jednego fonemu

• różne fonemy

• zapis fonetyczny vs. fonemiczny

🔹 Przykład 1:

• pin – [pʰɪn]

• spin – [spɪn]

👉 Co to za zjawisko?

Moja odpowiedź:

✔️ 2 Alofony fonemu /p/:

Tak! [pʰ] (aspirated) w pin i [p] (unaspirated) w spin to dwa alofony tego samego fonemu /p/.

✔️ Zapis fonetyczny:

Dokładnie – zapis [pʰɪn] i [spɪn] to transkrypcja fonetyczna, ponieważ uwzględnia szczegóły jak aspiracja.

✔️ Nie są to minimal pairs:

Prawda – bo różnica między tymi słowami to nie tylko różne dźwięki jednego fonemu, ale dodatkowy segment fonologiczny (s-), więc to nie może być para minimalna.

✔️ Complementary distribution:

[pʰ] i [p] występują w ściśle określonych, wzajemnie wykluczających się kontekstach:

• [pʰ] na początku wyrazu (np. pin)

• [p] po /s/ (np. spin)

→ Skoro nigdy nie pojawiają się w tym samym kontekście, to mamy complementary distribution, co potwierdza, że to alofony tego samego fonemu, a nie dwa oddzielne fonemy.

✔️ Brak neutralizacji:

Zgadza się. W tym przypadku nie dochodzi do zatarcia różnicy znaczeniowej, bo kontekst decyduje o realizacji. Oba warianty są przewidywalne i nie wpływają na znaczenie.

🟨 Co można dodać?

Można jeszcze dodać, że:

• Aspiracja w angielskim nie ma funkcji dystynktywnej (czyli nie zmienia znaczenia słowa), więc różnice między [pʰ] i [p] są fonetyczne, nie fonemiczne.

• To świetny przykład na to, jak fonologia działa przewidywalnie i systemowo – aspiracja w języku angielskim pojawia się automatycznie w określonym otoczeniu fonologicznym.

🔹 Przykład 2:

• bit – [bɪt]

• pit – [pʰɪt]

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 3:

• writer – [ˈɹaɪɾɚ]

• rider – [ˈɹaɪɾɚ]

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 4:

• man – /mæn/

• ban – /bæn/

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 5:

• [tʰ], [t], [ʔ], [ɾ] jako możliwe realizacje fonemu /t/ w różnych kontekstach (np. top, stop, bottle, butter)

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 6:

• speech wypowiedziane jako [spiːʧ] lub [sbiːʧ]

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 7:

• Zapis:

  • Fonemicznie: /t/

  • Fonetycznie: [tʰ] w top, [t] w stop, [ʔ] w button

👉 Co to za zjawisko?

🔹 Przykład 8:

• knee – [niː]

• need – [niːd](Nie istnieje forma gnée z [gn] – wymawiamy tylko [n])

👉 Co to za zjawisko?

A oto 2 mini quiz, dzięki któremu poćwiczysz rozróżnianie transkrypcji fonetycznej i fonologicznej oraz wyłapywanie fonetycznych zjawisk w wymowie. Przy każdym pytaniu daj znać, co sądzisz.

🔹 Pytanie 1

Słowo: butter

Transkrypcja A: /ˈbʌtər/

Transkrypcja B: [ˈbʌɾɚ]

➡️ Która to transkrypcja fonologiczna, a która fonetyczna?

➡️ Jakie zjawisko fonetyczne występuje w transkrypcji B?

Rozbicie na czynniki pierwsze:

1. Transkrypcja fonologiczna: /ˈbʌtər/

   • Fonologia skupia się na fonemach, czyli na "czystych" dźwiękach, które zmieniają znaczenie słowa. W tej transkrypcji /t/ i /r/ to fonemy, które nie uwzględniają żadnych szczególnych cech wymowy w danym kontekście (np. aspiracji czy flappingu).

2. Transkrypcja fonetyczna: [ˈbʌɾɚ]

   • Fonetyka bierze pod uwagę dokładną realizację dźwięków. W tym przypadku mamy do czynienia z flapped /t/, co oznacza, że /t/ wymawiane jest jak dźwięk [ɾ], charakterystyczny dla amerykańskiego angielskiego. Dodatkowo uwzględniono schwa /ə/ oraz zabarwienie /r/ (w amerykańskim angielskim /r/ jest często wymawiane jako [ɚ] na końcu słowa, co nadaje mu charakterystyczne brzmienie).

🔹 Pytanie 2

Słowo: bank

Transkrypcja A: /bæŋk/

Transkrypcja B: [bæ̃ŋk]

➡️ Co oznacza tylda ~ nad samogłoską?

➡️ Jaki to typ transkrypcji (fonetyczna czy fonologiczna)?

🔹 Pytanie 3

Słowa: cap vs cab

Transkrypcje:

• cap [kʰæpʰ]

• cab [kʰæb]

  ➡️ Czy to przykład minimal pair?

  ➡️ Czy występuje tu aspiracja?

  ➡️ Czy aspiracja zmienia znaczenie?

🔹 Pytanie 4

Słowo: little

Transkrypcja A: /ˈlɪtl/

Transkrypcja B: [ˈlɪʔl]

➡️ Jakie zjawisko fonetyczne reprezentuje transkrypcja B?

➡️ W jakiej odmianie języka angielskiego jest to typowe?

🔹 Pytanie 5

Słowo: have to

W mowie szybkiej, rzeczywistej: [ˈhæf tə]

➡️ Jakie zjawisko fonetyczne tu zachodzi?

➡️ Jak wyglądałaby wersja fonologiczna?